Όραση και Stress
Φώτης Βελισσαράκος Αν. Οπτομ. FCOVD
Ζούμε σε μια εποχή όπου συναντάμε διαρκώς ερεθίσματα και καταστάσεις που μας αγχώνουν. Κάποιοι άνθρωποι ζουν σε μόνιμο στρες, πχ συνθήκες και περιβάλλον εργασίας, άλλοι σε πρόσκαιρο στρες πχ εξεταστική περίοδος, περίοδος πριν από μια προαγωγή κ.α.
Το στρες δεν είναι απαραίτητα κακό. Από βιολογικής πλευράς είναι κάτι το φυσιολογικό όταν όμως, διαρκεί για σύντομο χρονικό διάστημα. Η φυσιολογική αυτή αντίδραση του οργανισμού είναι ουσιαστικά μια προετοιμασία για μια επερχόμενη απειλή. Παλαιότερα ο Homo Sapiens αγχωνόταν για φυσικούς κυρίως λόγους (πχ καιρικές συνθήκες, απειλητικά ζώα). Σήμερα οι αιτίες που προκαλούν άγχος είναι αναρίθμητες, μεταμφιεσμένες, όχι μόνο πραγματικές αλλά κυρίως, ιδεατές (στο μυαλό μας). Όσο και να φαίνεται πρακτικά δύσκολο, η συμβουλή των νευροπιστημόνων είναι αυτό που λέμε «μην το σκέφτεσαι». Ο εγκέφαλος δεν είναι φτιαγμένος για σκέψη. Είναι για να κάνει όλες εκείνες τις διεργασίες που θα μας κρατήσουν ζωντανούς και υγιείς. (1)
Είναι όμως η στρεσογόνος αιτία που μας κάνει να αγχωνόμαστε; Ασφαλώς και όχι. Μεγάλη σημασία παίζει η δική μας στάση και αντίληψη, η ένταση, η διάρκεια και η συχνότητα εμφάνισης της αιτίας του άγχους. Δεν αντιδρούμε όλοι με τον ίδιο τρόπο στο στρες γιατί πολύ απλά δεν αντιλαμβανόμαστε όλοι με τον ίδιο τρόπο τις καταστάσεις.
Άγχος εν μέσω COVID-19
Οι αγχώδεις διαταραχές είναι αυξημένες στον δυτικό κόσμο, σύμφωνα με την ανάλυση ερευνών που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Brain and Behavior (Πανεπιστήμιο Cambridge). Ανάλογα με τα συμπτώματα μπορεί να διαγνωστούν οι διάφοροι τύποι αγχωδών διαταραχών. Πιο ευάλωτες είναι οι γυναίκες και τα νεαρά άτομα. (2) Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι εξαιτίας της πανδημίας (COVID-19) υπάρχει τριπλασιασμός στην αύξηση των επιπέδων στρες. (3,4) Επίσης ότι, το στρες κατά την πανδημία, μπορεί να πυροδοτήσει προ-υπάρχουσες σωματικές νόσους. (5)
Όραση και Στρες
O Andrew Huberman, νευροεπιστήμονας στο τμήμα νευροβιολογίας του Stanford, με μεγάλη συνεισφορά στην έρευνα για την πλαστικότητα του εγκεφάλου και την όραση, αναφέρει σε πρόσφατο άρθρο του στο περιοδικό Scientific American ότι, μέσα από την όραση και την αναπνοή μπορούμε να ελέγξουμε τα επίπεδα στρες στον οργανισμό μας. (6) Και οι δύο λειτουργίες υπόκεινται στον έλεγχο μας. Το να αναπνέει κάποιος με το διάφραγμα, δίνοντας έμφαση στην εκπνοή, μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στη μείωση του στρες. Πώς όμως μπορούμε να ελέγξουμε την όραση μας;
Τι θα συμβεί στα μάτια μας όταν δούμε κάτι συναρπαστικό ή κάτι που μας στρεσάρει; Πχ έναν τίτλο στις ειδήσεις, μια λανθασμένη χρέωση στην κάρτα. Οι κόρες διαστέλλονται, η όραση θολώνει, το οπτικό πεδίο στενεύει. Αυτός είναι ένας πρωτόγονος μηχανισμός που μας προετοιμάζει για κάποια κινητική (κυρίως) αντίδραση. Αυτό που οι περισσότεροι αγνοούν είναι ότι τα μάτια δεν είναι απλά συνδεδεμένα με τον εγκέφαλο. Τα μάτια είναι εγκέφαλος. Αυτό προκαλεί άμεσες και έντονες αλλαγές σε ολόκληρο το σώμα.
Ένα παράδειγμα της συρρίκνωσης του οπτικού πεδίου, όταν κάποιος βρίσκεται υπό στρες είναι το ακόλουθο. Βρίσκεστε σε ένα καφέ και θέλετε να παραγγείλετε. Υπάρχουν δύο σερβιτόροι, ένας εμφανώς στρεσαρισμένος (ίσως νέος στη δουλειά) και ένας πολύ άνετος και χαλαρός. Σηκώνετε το χέρι για να σας δει κάποιος. Ποιος πιστεύετε ότι θα σας εντοπίσει πιο γρήγορα στο οπτικό του πεδίο; … Ασφαλώς ο δεύτερος.
Ο Andrew Huberman αναφέρει ότι η συνειδητή ενεργοποίηση της περιφερικής όρασης βοηθάει στην εξισορρόπηση των επιπέδων στρες. Η ενεργοποίηση αυτή γίνεται όταν κάποιος κοιτάξει ήρεμα μακριά στον ορίζοντα και δώσει προσοχή σε καθετί που βρίσκεται δεξιά, αριστερά, πάνω και κάτω. Να αντιληφθεί δηλαδή ταυτόχρονα ολόκληρο το πεδίο γύρω του, με σταθερή όμως ματιά.
Η ενεργοποίηση της περιφερικής όρασης είναι εξαιρετικά σημαντική και ωφέλιμη για την ομαλή οπτική λειτουργία. Ανέκαθεν ήταν και είναι σημαντικό κομμάτι των οπτομετρικών ασκήσεων όπως αυτές εφαρμόζονται για τον έλεγχο της αυξανόμενης μυωπίας, τη θεραπεία δυσλειτουργιών στη συνεργασία των ματιών, στο στραβισμό, στην ενίσχυση της απόδοσης ενός παιδιού με δυσκολίες μάθησης στο σχολείο κ.α. Υπάρχουν πολλές ασκήσεις-διαδικασίες για την ενεργοποίηση της περιφερικής όρασης που απαιτούν ειδικές οπτομετρικές γνώσεις και ειδικό εξοπλισμό. Απλές διαδικασίες, όπως αυτή που αναφέρει ο Andrew Huberman, μπορούν επίσης να βοηθήσουν.
Διαστολή κόρης σε γάτα πριν από την “επίθεση” !
Για αρκετούς οπτομέτρες η εξέταση της όρασης ενός ατόμου δεν μπορεί να αποκλείει το ίδιο το άτομο, τις συμπεριφορές του, τις συνήθειες του, την ψυχολογική του κατάσταση. Από κλινικής πλευράς, η απορρύθμιση του αυτόνομου νευρικού συστήματος έχει καθορισμένη επίδραση στην οπτική λειτουργία. Η βραχύχρονη επίδραση ενός στρεσογόνου παράγοντα στην όραση είναι αυτή που εν συντομία περιγράφεται και πιο πάνω. Το αυτόνομο νευρικό σύστημα επιδρά στον ακτινωτό μυ με το συμπαθητικό και το παρασυμπαθητικό να έχουν αντίθετη δράση.
- Το συμπαθητικό μπλοκάρει την προσαρμογή ενώ το παρασυμπαθητικό την ενεργοποιεί.
- Το στρες προκαλεί ενεργοποίηση του συμπαθητικού, οι κόρες των ματιών διαστέλλονται, η όραση θολώνει, το οπτικό πεδίο στενεύει.
Ποια μπορεί να είναι η μακρόχρονη επίδραση του στρες στο οπτικό σύστημα και ποιες είναι οι συμπεριφοριστικές (παρατήρηση ατόμου) και κλινικές ενδείξεις (αποτελέσματα σε τεστ);
Παρατήρηση Ατόμου:
- Σκυφτή, μαζεμένη στάση σώματος
- Αργή και ρηχή αναπνοή
- Αυξημένος καρδιακός παλμός
- Υπερκινητικότητα – Νευρικότητα
- Ξηροστομία, δυσκολία στην κατάποση
- Κούραση, απότομη αντίδραση
- Ευαισθησία στο έντονο φως
Ανάλογα με τα επίπεδα ενεργοποίησης του συμπαθητικού (stress) η προσαρμογή υπολειτουργεί. Το παρασυμπαθητικό προσπαθεί να διεγείρει την προσαρμογή με αποτέλεσμα την παρατεταμένη τάση για σύγκλιση (εσωφορία). Ο αυξημένος τόνος του ακτινωτού, εφόσον διατηρηθεί, μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια της προσαρμοστικής ευελιξίας, ακρίβειας και αντοχής. Μπορεί να εμφανιστεί ψευδομυωπία σε άτομα που ζουν καθημερινά υπό συνθήκες stress. Σε βάθος χρόνου αυτή μπορεί να εμπεδωθεί (μόνιμη).
Για όσους οπτομέτρες αναλύουν τη διόφθαλμη όραση με δοκιμασίες εντός και εκτός φορόπτερου θα εντοπίσουν:
- μη αναμενόμενες τιμές σε τεστ που ελέγχουν την προσαρμογή αλλά και τη σχέση της με τη σύγκλιση
- περιορισμένα αποθέματα απόκλισης για κοντά (BI – base in ) με γρήγορη θόλωση
- πιθανή ανεπάρκεια σύγκλισης (είναι ακόμα μια από τις επιλογές που μπορεί να ακολουθήσει ο οργανισμός και να φανεί στην εξέταση)
- δυσλειτουργικές οφθαλμικές κινήσεις στον ελεύθερο χώρο αλλά και στο βιβλίο (ανάγνωση).
Αιτία αυτών των δυσλειτουργιών είναι αφενός η συρρίκνωση του λειτουργικού οπτικού πεδίου αφετέρου η επίδραση του stress στην εγκεφαλική λειτουργία. Όταν ένα άτομο είναι αγχωμένο, η πρώτη λειτουργία που θα καταρρεύσει είναι και η πιο αδύναμη. Σε διαδικασίες όπως η ανάγνωση, όπου ο εγκέφαλος μοιράζει την ενέργεια του σε πολλές διεργασίες, παράλληλα με την προσπάθεια που καταβάλλει για να αντιμετωπίσει το stress, θα υπάρχουν εκπτώσεις σε αδύναμες λειτουργίες και τελικά μειωμένη απόδοση.
Αυτό που παρατηρεί και μετρά ο οπτομέτρης την περίοδο που εξετάζει ένα άτομο με διόφθαλμη δυσλειτουργία είναι η κατάσταση της όρασης εκείνη την περίοδο. Σκοπός δεν είναι να δοθεί μια ταμπέλα πχ έχει την «Α» διάγνωση. Συνήθως οι ταμπέλες περιλαμβάνουν μια ομοιομορφία αποτελεσμάτων σε επιμέρους τεστ που όμως στην πραγματικότητα αυτή, σπάνια συμβαίνει. Σκοπός είναι μέσα από τις οπτομετρικές δοκιμασίες να γίνει κατανοητός ο τρόπος που το οπτικό σύστημα επιλέγει να αντιδρά και να προσαρμόζεται. Σημασία έχει η αφετηρία του προβλήματος, η πορεία καθώς και οι ανάγκες αλλά και οι συνήθειες του ατόμου.
Οπτομετρική Αντιμετώπιση
Η οπτομετρική αντιμετώπιση περιλαμβάνει την προσαρμοσμένη συνταγογράφηση για την κοντινή κυρίως εστίαση, ασκήσεις περιφερικής όρασης και επεξεργασίας πληροφοριών, ασκήσεις προσαρμογής-σύγκλισης, συμβουλές χαλάρωσης και εργονομίας. Ανάλογα με την βαρύτητα της αγχώδους διαταραχής μπορεί να επιτευχθεί ομαλή οπτική λειτουργία ακόμα και κάτω από συνθήκες stress. Η αντιμετώπιση αυτή θα αποτρέψει μελλοντικές αρνητικές προσαρμογές του οπτικού συστήματος στη γραμμή του stress με σκοπό να το αποφύγει. Σε κάποιες περιπτώσεις ίσως χρειαστεί παραπομπή σε άλλους ειδικούς.
Πηγές
- Your Brain Is Not for Thinking. New York Times Nov.23/2020, Opinion – LINK
- A systematic review of reviews on the prevalence of anxiety disorders in adult populations. Brain and Behavior, 2016; 0(0), e00497, doi: 10.1002/brb3.497
- Παγκόσμια Μελέτη Υγείας και Λειτουργικότητας σε Περιόδους Μεταδοτικών Λοιμώξεων (Μελέτη COH-FIT) – LINK
- Έρευνα: Τριπλάσια η αύξηση επιπέδων στρες, μοναξιάς και θυμού λόγω πανδημίας στην Ελλάδα – Η σύγκριση με άλλες χώρες. Πηγή: iefimerida.gr
- Κορωνοϊός – ΕΚΠΑ: Το στρες κατά την πανδημία μπορεί να πυροδοτήσει προ-υπάρχουσες σωματικές νόσους. Πηγή: iefimerida.gr
- Vision and Breathing May Be the Secrets to Surviving 2020, Scientific American Nov. 16/2020 – LINK
- Anxiety, Distress, and the Visual Process. J Optometry & Visual Performance Vol. 7/2, April 2019
- Stress and Vision, Elliot E. Forrest Doctor of Optometry (1988 – ISBN: O-943599-00-8)